درس دوم: مبانی اصلی تفکر شیعی

 

بسم الله الرحمن الرحیم

شیعه کیست و چه می گوید؟ 

    

نوشته‌ی: مسعود بسیطی و  زهرا مرادی

    

در دوره‌ی «شیعه کیست و چه می‌گوید؟» درباره‌ی ظهور تشیّع و مبانیِ اعتقادیِ شیعه و معرفی اسلام حقیقی، سخن خواهیم گفت.

      

درس دوم: مبانی اصلی تشیّع

      

مروری بر درس گذشته:

در درس اول ، معنای لغوی و اصطلاحی «شیعه» بیان شد و به این نکته اشاره کردیم که مؤسس شیعه، شخص رسول رحمت بودند. ایشان مکررا مردم را به پیروی و دوستی با علی بن ابیطالب دعوت‌ می‌کردند و پیروان و یاران امیر مومنان علی بن ابیطالب را «شیعه‌ی علی»‌ می‌خواندند و بهشت را به ایشان بشارت‌ می‌دادند. بنا به دستور الهی و طبق وصیت رسول خاتم، علی بن ابیطالب و یازده امام از نسل ایشان، جانشینان پیامبر معرفی شدند. مردم نیز در زمان حیات رسول خدا با امیر مومنان علی بن ابیطالب به عنوان سرپرست خود و خلیفه‌ی پس از پیامبر بیعت کردند (عهد بستند تا از ایشان تبعیت کنند). با این وجود، بلافاصله پس از پیامبر، فرد دیگری بر مسند خلافت نشست. این اتفاق، رفته رفته به اختلافات اعتقادی و حتی فرهنگی میان شیعیانِ علی و گروهی که از پذیرشِ سرپرستیِ او سر باز زده بودند، منجر گردید.

از آنجا که شیعیان به دلیل فشارهای وارده از سوی خلفا همواره در اقلیّت بودند، اعتقادات و باورهای‌شان نیز چندان مجال نشر نیافت. در ادامه‌ی این درسنامه، قصد داریم مبانی و اصول اعتقادی و تفکری شیعه را بیان کنیم تا مردم جهان با آموزه‌های شیعی آشنا شوند.

در این درس، به مبانی اصلی تفکر شیعی می‌پردازیم:

 

مبانی اصلی تشیّع: عقل و علم

مکتب فکری تشیّع بر دو اصل «عقل» و «علم» بنا نهاده شده است. این دو اصل، مهم‌ترین تفاوت مکتب تشیّع با دیگر ادیان و مکاتب فکری مختلف است.

 

تعریف و ویژگی عقل در مکتب تشیّع:[1]

اصل «عَقْل»‏، بند كردن و باز ایستادن است. از همین رو اعراب به آنچه برای مهار کردن شتر استفاده می‌کردند، «عِقال» می‌گفتند.[2] در واقع، عِقال، پایبندی است برای شتر تا صاحبش بتواند در مواقع لزوم با استفاده از آن، او را مهار کند. حال ببینیم «عقل» بازدارنده‌ی چیست و چه چیزی را مهار‌ می‌کند که چنین واژه‌ای برایش انتخاب شده است؟

به فرموده‌ی پیامبر خاتم، عقل بازدارنده‌ی انسان از جهل و نادانی است و مانند طنابی نَفْس را مهار‌ می‌کند که به شخص و دیگران آسیبی وارد نسازد.[3]

در مکتب تشیّع، «عقل» مانند نورافکنی است که مسیر تاریک و پر پیچ و خم زندگی را روشن‌ می‌کند تا فرد بتواند راه را از چاه (درست را از نادرست) تشخیص دهد و در راه صحیح، گام بردارد.[4] در واقع، عقل ابزار تشخیص درست از نادرست است و عاقل کسی است که بر اساس تشخیص عقل، رفتار درست را انتخاب‌ می‌کند.

با این تعریف، آنچه شیعه «عقل»‌ می‌نامد، با هوش، فکر، قدرت استنتاج، دانش، تخصص، ... تفاوت دارد. چراکه مثلا ممکن است فردی بسیار باهوش باشد ولی از هوش خود در جنایتی تبهکارانه استفاده کند. در حالی که عقل، ابزاری نیست که بتوان آن را در راه نادرست به کار گرفت. عقل‌ می‌گوید راستگویی خوب است؛ ظلم بد است؛ مهربانی خوب است؛ خیانت بد است ... اما هوش، فکر، منطق و ... ابزار تشخیص نیستند؛ بلکه برای برنامه‌ریزی، تحلیل، نتیجه‌گیری از اطلاعات، حل مسئله و ... به کار‌ می‌روند. این ابزارها بر خلاف عقل، مانند شمشیر دو دَم هستند و‌ می‌توان از آنها در هر فعالیتی - فارغ از درست یا غلط بودن آن کار - استفاده کرد. به بیان دیگر، اگر از آنها بدون همراهیِ عقل استفاده کنیم، ممکن است به نتایج نامطلوبی برسیم. چرا که تشخیص درست از نادرست، در حوزه‌ی عقل صورت می‌گیرد؛ در حالی که فکر، هوش، تخصص و ... را‌ می‌توان هم در کارهای درست (عقلانی) مورد استفاده قرار داد؛ و هم در کارهای نادرست (غیرعقلانی).

همانطور که گفته شد، «عقل» یکی از دو مبنای اصلی مکتب تشیّع است. اهمیت عقل تا آنجاست که به عنوان ابزار پرستش خداوند متعال معرفی‌ می‌گردد.[5] یعنی پرستش و عبودیتی که ناشی از عقل نباشد، پذیرفته نیست. در مکتب تشیّع، عبادتی ارزشمند است که از عقل ناشی شده باشد و ثواب و عقاب، بهشت و جهنم، رضا و ناخشنودی خدا همه در گرو تعقّل آدمی است.[6] پذیرش ارکان اساسی دین، با نور عقل ارزش و اعتبار‌ می‌یابد.[7] تصدیق توحید پروردگار با رجوع به عقل میسر‌ می‌شود.[8] همچنین تشخیص و تصدیق حقانیت فرستادگان الهی با عقل ممکن‌ می‌گردد. فهم اصول اخلاقی، محاسن و معایب افعال، لزوم اتّصاف به مكارم اخلاق و پرهیز از خلق و خوی زشت، همگی به بركت عقل حاصل‌ می‌شود. در واقع، عقل، حجّت و راهنمایی از جانب خداوند است[9] و بر همین اساس، زمانی که شخص به حرف عقل گوش می‌دهد و از روی تعقّل رفتار می‌کند، در حال گوش دادن به حرف خدا و پرستش اوست. زمانی هم که به سخن عقل گوش نمی‌دهد، در حال ارتکاب معصیت خداوند است!

   

تعریف و ویژگی علم در مکتب تشیّع: [10]

علم و دانش، نزد اکثریت مردم ارزش محسوب‌ می‌شود و برای رسیدن به کمالِ مطلوب و موفقیت، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در تفکر شیعی نیز ارزش انسانها به میزان علم و معرفت آنها و کاربست آن در زندگی روزمره مرتبط است.[11] به همین دلیل، در مکتب تشیّع، طلب علمِ حقیقی بر هر زن و مرد مسلمانی واجب و ضروری است.[12]

اما تعریف علم در این مکتب، با تعریفی که در بین مکاتب مختلف و عموم مردم رایج است تفاوت دارد. در دیدگاه شیعه چنین نیست که لزوما کسی که بیشتر درس خوانده باشد، انسان عالِم‌تر و بهتری محسوب شود یا در درگاه الهی مقرب‌تر باشد. بلکه این مکتب، میان «علم حقیقی» و دانش‌های معمولِ بشری تفاوت قائل است.

در آموزه‌های شیعی، دانشی که یادگیری یا عدم فراگیریِ آن لزوما در سعادت آدمی نقشی ندارد و شخص با یادگیری‌ِ آن، ضرورتا انسان بهتری‌ نمی‌شود، «علم» نیست؛ بلکه به چنین دانشی اصطلاحا «فضل» گفته‌ می‌شود.مانند بسیاری از دروس دانشگاهی‌مان.

فضل یعنی دانشی اضافه![13] دانشی که داشتنش ضروری نیست؛ بلکه اگر کسی آن دانش را به دست آورد می‌تواند از آن در برخی جهات زندگی بهره ببرد. اما ربطی به اینکه شخص را انسان بهتر و فهیم‌تری کند، ندارد. برای فهم بیشترِ این مطلب، می‌توانید به این سوال پاسخ دهید که: «آیا هر کس بیشتر فیزیک یا شیمی یا ... خوانده باشد و یا مدرک دانشگاهی بالاتری داشته باشد، لزوما انسان درستکارتری است و در پیشگاه الهی جایگاه بالاتری دارد؟»

واضح است که جواب این سوال، منفی است. چه بسیار دانشمندانی که حتی خدا را باور ندارند و چه بسیار فارغ التحصیلانی که با وجود کسب مدارج علمی متعدد، دست به کارهای ناپسند یا ظالمانه می‌زنند و باعث آسیب و آزار دیگران می‌شوند.

در حالی که، «علم حقیقی» که به طلب آن سفارش شده‌ایم، به صورت مستقیم در سعادتمندی انسان نقش دارد و هر شخصی که بیشتر واجدش گردد، ارزش بالاتری در پیشگاه الهی خواهد داشت.

جنس این علم، نور است و مکانش در قلب (روح) عالِم است.[14] این تعریف، صرفا یک تشبیه به نور مرئی مانند نور خورشید نیست. بلکه علم، حقیقتا نور است. نوری که مایه‌ی حیات روح و قلب انسان است.[15]

از آنجا که جنس علم حقیقی، از جنس وجدانیات است، هر قدر هم تلاش شود،‌ نمی‌توان تعریف کامل و جامعی از آن ارائه نمود. همان طور که مثلا حالتی مانند «تشنگی» را‌ نمی‌توان به طور کامل تعریف کرد. اگر تشنگی را احساس نیاز به آب، خشک شدن دهان و زبان، ترک خوردن لب و ...، تعریف کنیم، تعریف دقیقی نخواهد بود. عبارات گفته شده تنها به آثار تشنگی اشاره دارند. در حالی که کسی‌ می‌تواند معنای حقیقی تشنگی را بفهمد که آن را وجدان کرده باشد. بالاترین درجه‌ی معرفت از تشنگی زمانی است که فرد در همان لحظه در حال وجدان تشنگی باشد. حتی چنین فردی نیز‌ نمی‌تواند برای دیگری تشنگی را تعریف کند.

آنچه تعریف علم را سخت‌ می‌کند همین مطلب است. علم، نوعی وجدان و یافتن است که اسباب و آثاری دارد اما تا فرد واجد علم نشود،‌ نمی‌تواند به درستی بفهمد علم چیست. لذا ما تنها می‌توانیم همانند آثار و نشانه‌های تشنگی، آثار و نشانه‌های علم حقیقی را بیان کنیم.

از جمله آثار علم حقیقی این است که کسی که آن را واجد شده در مقابل خالق متعال، احساس خشیّت (کوچکی و تعظیم) کند. امیر مومنان‌ علی بن ابیطالب می‌فرماید:

"اگر بخواهی بدانی عالِم هستی یا نه، همین کفایت می‌کند که ببینی در برابر خدا خشیّت داری یا خیر؛ و اگر می‌خواهی بدانی جاهل هستی یا نه ببین نسبت به علم خود غرور داری یا خیر؟"[16]

بنابراین، اگر کسی ادعای عالِم بودن داشت ولی در مقابلِ حق، سرکشی کرد یا به آنچه فراگرفته، مغرور بود، بدانید واجد علم حقیقی نشده است.

در مکتب شیعه، یکی دیگر از نشانه‌‌‌های علم حقیقی «خوش‌رفتاری با مردم و خیر رساندن به دیگران» معرفی شده است.[17]

نشانه‌ی دیگر، «حِلم»[18] به معنای عِقال کردن ‌نَفْس در مقابل هیجانات غضب است.[19] یعنی کسی که نور علم بر روح او تابیده، در مواقع فشار و عصبانیت، ‌نَفْس خود را مهار‌ می‌کند و از خشونت یا هر رفتار غیر عقلانی دیگر دور‌ می‌ماند.

شیعه معتقد است مالک و تملیک کننده‌ی نور علم حقیقی، خدای تبارک و تعالی است. لذا هر کس جویای علم است، در وهله‌ی نخست باید آن را از صاحب و مالک علم (یعنی خداوند متعال)، طلب کند.[20]

گام بعدی این است که شخص، روح خود را که جایگاه قرار گرفتن نور علم است، آماده‌ی پذیرش این نعمت ارزشمند نماید. یعنی از آنچه روح را آلوده و بیمار می‌کند دوری گزیند؛ مثل ظلم، دروغ، حسادت، ناشکری، تعصب، خیانت، ... و هر آنچه عقل، ناپسند تشخیص می‌دهد.[21]

در مرحله‌ی بعد، طالبِ علم باید خود را در معرض تابش نور علم قرار دهد. یعنی با عالمان (کسانی که از علم بهره‌مند هستند) نشست و برخاست داشته باشد و به توصیه‌ها و تذکرات ایشان توجه کند.

پس از رعایت این نکات و عطای علم از جانب خداوند به آن شخص، هر قدر به علمی که به وی داده شده عمل نماید، خداوند بهره‌ی بیشتری از علم و معرفت به او می‌بخشد. اما اگر او به علمی که واجدش شده عمل نکند، نه تنها علمِ بیشتری به او داده نمی‌شود، بلکه نور علمی که داشته نیز از وجودش بیرون می‌شود.[22]

در درس بعد، ذیل بحث خود شناسی و خداشناسی توضیحاتی ارائه خواهیم داد که می‌تواند به فهم «علم» کمک کند.

در خاتمه، مجددا تاکید می‌کنیم: «عقل» و «علم» با تعریفی که ارائه شد، مبانی اصلیِ تفکر شیعه هستند. یعنی شیعه کسی است که مجموعه‌ی رفتار، گفتار و نیّاتش بر پایه‌ی عقل و علم باشد.

   

نکات مهم درس دوم:

-       مبانی اصلی تشیّع، بر دو اصل «عقل» و «علم» استوار شده است.

-       تعریف عقل در مکتب تشیّع:

O   عقل، با فکر، هوش، منطق، ... تفاوت دارد.

O   عقل، نعمت ارزشمندی از جانب خداست که مانند طنابی نَفْس را مهار‌ می‌کند تا رفتار جاهلانه‌ای از او سر نزند.

O   عقل، نور است و با روشنایی خود، برای صاحبش راه را از چاه و درست را از نادرست مشخص‌ می‌کند. (ابزار تشخیص درست از نادرست است)

O   عقل، ابزار پرستش خدای متعال است.

O   عبادتی ارزشمند است که از عقل ناشی شده باشد.

O   پذیرش ارکان اساسی دین، با نور عقل، ارزش و اعتبار‌ می‌یابد.

O   تشخیص و تصدیق حقانیت فرستادگان الهی با عقل ممکن‌ می‌گردد.

O   زمانی که شخص به حرف عقل گوش می‌دهد، در واقع در حال گوش دادن به حرف خدا و پرستش اوست. و زمانی که به حرف عقل گوش نمی‌دهد، در حال معصیت خداوند است.

O   تعریف علم در مکتب تشیّع:

O   به هر دانشی علم گفته‌ نمی‌شود.

O   علم، نوری است که خدا از روی رحمتش در روح هر کس که خود بخواهد قرار‌ می‌دهد.

O   علم، از وجدانیات است و به راحتی در تعریف‌ نمی‌گنجد.

O   علم، دارای آثار و نشانه‌هایی است که اگر کسی فاقد آنها باشد، عالِم خوانده‌ نمی‌شود.

O   از آثار علم‌ می‌توان به «خشیّت در مقابل حق»، «خوشرفتاری با مردم و خیر رساندن به دیگران» و «حِلم» اشاره کرد.

O   باید علم را از صاحب و مالک علم (یعنی خداوند) طلب کرد.

O   با دوری از هر چه عقل ناپسند تشخیص می‌دهد، می‌توان جایگاه قرار گرفتن علم (یعنی روح) را آماده‌ی پذیرش نور علم نمود.

O   برای کسب علم، باید به توصیه‌ها و تذکرات عالمان توجه کرد.

O   اگر به علمی که به ما عطا شد، عمل کنیم، خداوند علم بیشتری به ما می‌دهد؛ در غیر این صورت نور علم از روح‌مان بیرون می‌شود.

O   ارزش هر انسانی به میزان علم و معرفت او و کاربست آن در زندگی است.
     

    

    

   

   

---

• < قبلی
• بعدی >