[1]  - “ the idea of protection against error and sin (‘isma; see article above, ii., p.543) seems to have been introduced into Sunnite Islam from the Mu’tazilite system by Fakhr al-Din al-Razi (d. 606=1209; see, further, Goldziher in Isl., iii. 238-245), but there it has been limited strictly to Prophets, No “Successor”(Khalifa) can enjoy it and the Mahdi …”,  E. J. Brills, First Encyclopaedia of Islam, 1987, V5, Al-MAHDI, P113 and also H. A. R. Gibb & J. H. Kramers, Shorter Encyclopaedia of Islam, 1961, Al-MAHDI, P311.

[2] -  لسان العرب، ج 12، ص 403.

[3] -  کتاب الماء، ج 3، ص 902.

[4] -  مجمع البحرین، ج 6، ص 116.

[5]  -  خداوند در قرآن می‌فرماید: "یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ" یعنی: ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و از رسول و اولی الامر، اطاعت کنید: قرآن کریم، سوره نساء، آیه 59. پیامبر به عنوان مبیِّن قرآن، اولی الامر را دوازده هدایتگر پس از خود معرفی می‌کنند و می‌فرمایند: " آنها جانشینان من و ائمّه مسلمین پس از من هستند، اوّل ایشان علیّ بن أبى طالب است و بعد از او حسن و حسین و علیّ بن الحسین و محمّد بن علیّ- كه در تورات به باقر معروف است ... و پس از او جعفر بن محمّد صادق و موسى بن جعفر و علیّ بن موسى و محمّد بن علیّ و علیّ ابن محمّد و حسن بن علیّ و پس از او همنام و هم كنیه من حجّة اللَّه در زمینش و بقیّة اللَّه در بین عبادش، فرزند حسن بن علیّ ائمّه مسلمین خواهند بود، او كسى است كه خداى تعالى مشرق و مغرب زمین را به دست او بگشاید ...": کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص 253، باب 23، ح 3.

[6]  - بنگرید به پاورقی شماره 5.

[7] - بنابر روایات متواتر، اهل بیت پیامبر افرادی خاص هستند که توسط رسول خدا معرفی شده‌اند. در بعضی احادیث، پیامبر مسقیما و به وضوح، اهل بیت را معرفی کرده و علی، فاطمه، حسن و حسین را اهل بیت خویش خوانده است. از جمله این احادیث می‌توان به حدیث کساء اشاره کرد: "عن عائشة خرج النبی صلى الله علیه وسلم غداة وعلیه مرط مرحل من شعر اسود فجاء الحسن بن علی فادخله ثم جاء الحسین فدخل معه ثم جاءت فاطمة فأدخلها ثم جاء على فادخله ثم قال إنما یرید الله لیذهب عنكم الرجس أهل البیت و یطهركم تطهیرا": صحیح مسلم، ج 7، ص 130، حدیث کساء به طرق مختلف و به تواتر لفظی و معنوی در منابع متعدد آمده است که می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

از منابع اهل سنت: مسند احمد، ج 4، ص 107 و ج 6، ص 292، 298 و 304 / سنن ترمذی، ج 5، ص 30، ح 3258 و ص 328، ح 3875 و ص 360، ح 3963 / المستدرک حاکم نیشابوری، ج 2، ص 416 و ج 3، ص 147 (به سه طریق) / المصنف ابن ابی شیبه، ج 7، ص 501، ح 39 / مسند ابی یعلی، ج 12، ص 451، ح 7021 / تاریخ کبیر بخاری، ج 2، ص 69، ح 1719 / تفسیر جامع البیان طبری، ج 22، ص 9 الی 12، احادیث 21730، 21732، 21733، 21736، 21739 / شواهد التنزیل حاکم حسکانی، ج 2، ص 29، ح 648 / احکام القرآن ابن عربی، ج 3، ص 571 و 572 / تفسیر رازی، ج 8، ص 85 / تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 492 الی 494 به سه طریق / تفسیر آلوسی، ج 22، ص 14، 17 و 18 / تفسیر القرآن العظیم ابن ابی حاتم، ج 9، ص 3131، ح 17674 و ص 3132، ح 17678 و 17679.

از منابع شیعه: الکافی کلینی، ج 1، ص 286، ح 1 / الامالی صدوق، ص 559، ح 746/4 / کفایه الاثر خزاز قمی، ص 65 و 66 / کتاب الغیبه نعمانی، ص 77 / الامالی طوسی، ص 368، ح 783/34 / الاحتجاج طبرسی، ج 1، ص 215 / تفسیر عیاشی، ج 1، ص 249، ح 169 / تفسیر قمی، ج 2، ص 193 و 194 / تفسیر فرات کوفی، ص 331، ح 451-1 و ص 333، ح 453-8 / تفسیر جوامع الجامع طبرسی، ج 3، ص 63 / تفسیر الاصفی فیض کاشانی، ج 2، ص 992.

در حدیث دیگری چنین آمده: "أن رسول الله صلى الله علیه وسلم كان یمر بباب فاطمة ستة أشهر إذا خرج لصلاة الفجر یقول : الصلاة یا أهل البیت إنما یرید الله لیذهب عنكم الرجس أهل البیت ویطهركم تطهیرا"،  ، در این حدیث، پیامبر، اهل خانه دخترش فاطمه را اهل بیت خطاب می‌کند. اهل خانه فاطمه نیز علی‌بن ابیطالب، فاطمه، حسن و حسین هستند. لذا، بر اساس این حدیث نیز اهل بیت رسول خدا همان اصحاب کساء هستند. این حدیث در منابع متعدد به تواتر لفظی و معنوی آمده است. از جمله می‌توان به منابع ذیل اشاره کرد: از منابع اهل سنت: ترمذی، ج 5، ص 31، ح 3259 / المستدرک حاکم نیشابوری، ج 3، ص 158 / المصنف ابن ابی شیبه، ج 7، ص 527، ح 4 / مسند ابی یعلی، ج 7، ص 59، ح 3978 / الکامل ابن عدی، ج 5، ص 198 / تفسیر جامع البیان طبری، ج 22، ص 9 الی 10، ح 21729 و 21731 / شواهد التنزیل حاکم حسکانی، ج 2، ص 18 الی 22، ح 637، 638، 639، 640 و 641 / تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 492 و از منابع شیعه: الامالی صدوق، ص 208، ح 230/14 / الامالی مفید، ص 318، ح 4 / الامالی طوسی، ص 89، ح 138/47 / تفسیر قمی، ج 2، ص 67 / تفسیر جوامع الجامع طبرسی، ج 2، ص 510.

[8]  - رسول اکرم فرموده اند: "قیامت برپا نمی‌شود تا زمانی که زمین پر از ظلم و جور و تعدی شود، سپس مردی از اهل بیتم خروج می‌کند که آن‌را پر از قسط و عدل می‌کند، همان‌طور که پر از ظلم و تعدی شده است." المستدرک، ج 4، ص 557. این حدیث به طرق مختلف و به تواتر لفظی و معنوی در مراجع متعدد سنی و شیعی آمده است. به عنوان نمونه از مراجع سنی می‌توان به این موارد اشاره کرد: التاریخ الكبیر، ج 1، ص 317، ح 994 / سنن ابن ماجه، ج 2، باب خروج مهدی، ص 1367، ح 4085 و ص 928 و 929، ح 2779 و ص 1366، ح 4082 / سنن ترمذی، ج 3، باب ما جاء فی المهدی، ص 343، ح 2331 و 2332. از مراجع شیعی هم به عنوان نمونه به منابع زیر مراجعه کنید: کمال الدین و تمام النعمه، ص 288، ح 1 و ص 317 و 318، ح 4 / كتاب الغیبه نعمانی، ص 68، ح 4 و ص 93، ح 23 / الاحتجاج، ج 1، ص 88 / بحار الانوار، ج 51، ص 117، ح 18 / الكافی، ج 1، ص 338، ح 7 / الغیبه طوسی، ص 164، ح 127 و ص 336، ح 282.

[9]  - در دعاها و زیارات متعددی به این موضوع اشاره شده. به عنوان نمونه: "السلام علی المهدی الذی وعده الله تعالی به الامم ان یجمع به الکلم" یعنی: سلام بر مهدی. همو که خداوند تعالی وعده‌ی (آمدنش را) به امت‌ها داد که با آمدنش تمام علوم الهی  جمع می‌گردد- طبق روایات رسیده علم هفتاد و دو حرف است که تنها دو حرف آن تا قبل از ظهور حضرت مهدی در جهان پخش می‌شود و هفتاد حرف علم در عصر طلایی ظهور موعود الهی آشکار می‌شود- : بحارالانوار، ج 98، ص 264.

[10] - مسک به معنای پوست است. اما نه فقط رویه‌ی پوست. بلکه ضخامتی از پوست که به گوشت می‌چسبد. از این روی هنگامی که می‌گوییم تمسک، منظورمان چسبیدنی است شبیه آنچه که پوست به گوشت می‌چسبد: برگرفته از: "المسک: الجلد ... و فی حدیث علی، رضی الله عنه: ما کان علی فراشی الا مسک کبش ای جلده" لسان العرب، ج 10، ص 486، ذیل واژه‌ی «المسک».

[11] - پیامبر اسلام امت خود را در حدیث ثقلین به کتاب خدا و عترت (اهل بیت خویش) ارجاع داده است. این حدیث در منابع معتبر به طرق مختلف آمده است. برای نمونه در منابع اهل سنت: صحیح مسلم، ج 7، ص 123، متن حدیث: "من در میان شما دو ثقل گرانبها می­گذارم: اول آنها کتاب خداست که در آن هدایت و نور است. کتاب خدا را بگیرید و به آن تمسک جویید. سپس گفت: و اهل بیت من. شما را سفارش می­کنم در حق اهل بیتم. شما را سفارش می­کنم در حق اهل بیتم. شما را سفارش می­کنم در حق اهل بیتم." مضمون این حدیث در منابع ذیل نیز آمده است: مسند احمد، ج 4، ص 367 / سنن الدارمی، ج 2، ص 431 / نسائی، فضائل الصحابه، ص 15 / سنن ترمذی، ج 5، ص 328 و 329، ح 3876 / مستدرک حاکم نیسابوری، ج 3، ص 109 / ابن ابی شیبه کوفی، المصنف، ج 7، ص 418 / النووی، شرح مسلم، ج 15، ص 180 و در منابع شیعه با این مضمون آمده که رسول اکرم فرمودند: "من دو ثقل عظیم در میان شما به یادگار (امانت) می‌گذارم. کتاب خدا و عترتم. مادامی که به این دو متمسک باشید هرگز گمراه نخواهید شد": طبرسی، الاحتجاج، ج 1، ص 90، 216، 391 و ج 2، ص 147، 252 / تحف العقول، ص 426 و 458 / طوسی، امالی، ص 121، ح 188/1 و ص 161، ح 268/20 و ص 255، ح 460/52 / کلینی، الکافی، ج 1، ص 293، ح 3 و ج 3، ص 422، ح 6 / صدوق، امالی، ص 500، ح 686/15 / خزار قمی، کفایه الاثر، ص 87، 92، 128، 137، 163، 210، 265 / مفید، امالی، ص 134، ح 3 و ص 348، ح 4.

[12]  - در دیدگاه تشیّع و برخی علمای اهل سنت، پیامبران الهی همگی معصوم بوده‌اند. از امام رضا علیه السلام – هشتمین جانشین رسول خدا – در این مورد سئوال شده و ایشان می‌فرمایند: بلی تمام پیامبران معصوم هستند: عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 192، ب 14، ح 1 و ص 195، ب 15، ح 1، اثبات عصمت پیامبران، مساله‌ای است که خارج از موضوع تحقیق این مقاله بوده و برای مطالعه در این مورد می‌توان به کتاب "العصمه الانبیاء" فخر رازی (606 ق)، کتاب "تنزیه الانبیاء" شریف المرتضی (436 ق)، کتاب "تنزیه الانبیاء عن تسفیه الاغبیاء" جلال الدین سیوطی (911 ق)، و کتاب "تنزیه الانبیاء عما نسب الیهم حثاله الاغبیاء" اب الحسن علی بن احمد السبتی الاموی مراجعه کرد.

[13] - سوره آل عمران، آیه 32: " قُلْ أَطیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْكافِرینَ" و آیه 132: " وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ" / سوره نساء، آیه 59: " یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ ..." / سوره مائده، آیه 92: " وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُول ..." / سوره انفال، آیه 1: "... وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنینَ" و آیه 20: " یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ" و آیه 46: " وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ..." / سوره نور، آیه 54: " قُلْ أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ وَ عَلَیْكُمْ ما حُمِّلْتُمْ وَ إِنْ تُطیعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبینُ" و آیه 56: " وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ" / سوره محمد، آیه 33: " یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ" / سوره مجادله، آیه 13: " ... وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللَّهُ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ" / سوره تغابن، آیه 13: " وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلى‏ رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبین".

[14] -  قرآن کریم، سوره احزاب، آیه 33، "إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهیراً"

[15] -  طبق آیات متعددی در قرآن کریم، مبیّن قرآن، رسول خدا معرفی شده است. مانند این آیات: "وَأَنزَلْنَا إِلَیْكَ الذِّكْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ ..." یعنی: ما این ذكر (قرآن) را بر تو نازل كردیم تا آنچه به سوى مردم نازل شده را براى آنها تبیین كنى: قرآن کریم، سوره نحل، آیه 44. و "وَ ما أَنْزَلْنا عَلَیْكَ الْكِتابَ إِلاَّ لِتُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فیهِ ..." یعنی: و ما این کتاب را بر تو نازل نکردیم مگر برای این که آنچه را در آن اختلاف دارند برای ایشان تبیین کنی: قرآن کریم، سوره نحل، آیه 64.

[16] - وقتی آیه ی تطهیر در منزل ام سلمه نازل شد، پیامبر حسن و حسین و فاطمه و علی را فراخواند و آنها را نزدیک خود نشاند و فرمود: "خداوندا اینها اهل بیت من هستند. پس از ایشان رجس و ناپاکی را دور کن و آنها را پاک و پاکیزه گردان. ام سلمه گفت «ای رسول خدا، آیا من هم جزو ایشان (اهل بیت شما) هستم؟» فرمود تو بر خیری (ولی از اهل بیت من نیستی) ... همانا ایشان (اهل بیتم) از گوشت و خون من هستند و برادرم سرور اوصیاست و پسرانم برترین اسباط و دخترم سرور بانوان است و مهدی از ماست. جابر سوال کرد «مهدی کیست؟» فرمود نهمین از صلب حسین، پیشوای ابرار که قیام کننده به امر خداست او که جهان را از عدل و داد پر خواهد کرد ...": بحارالانوار، ج 36، ص 309.

وقتی آیه ی تطهیر نازل شد، پیامبر خطاب به علی فرمود: "ای علی این آیه درباره ی تو و سبط من و امامان از فرزندان تو نازل شده ... (امامان پس از من اینها هستند): تو یا علی؛ سپس پسرانت حسن و حسین؛ و بعد از حسین، پسرش علی؛ و بعد از علی، پسرش محمد؛ و بعد از محمد، پسرش جعفر؛ و بعد از جعفر، پسرش موسی؛ و بعد از موسی، پسرش علی؛ و بعد از علی، پسرش محمد؛ و بعد از محمد، پسرش علی؛ و بعد از علیف پسرش حسن؛ و بعد از حسن، پسرش حجت ...": بحارالانوار، ج 36، ص 337.

[17] - "المهدی منا اهل البیت": التاریخ الكبیر بخاری، ج 1، ص 317، ح 994 / "المهدى منا أهل البیت یصلحه الله فی لیله": سنن ابن ماجه، ج 2، باب خروج مهدی، ص 1367، ح 4085 و المصنف ابن ابی شیبه، ج 8، ص 678 / "المهدی منی ...": سنن ابوداود، ج 2، کتاب المهدی، ص 310، ح 4285 / "إن المهدی من عترتی من أهل بیتی ...": الغیبه طوسی، ص 180، ح 138 / "المهدی من عترتی من ولد فاطمة": بحار الانوار، ج 51، ص 75، ح 30.